Trong truyện ngắn giả tưởng mang tính triết học “Những người rời khỏi Omelas”, Le Guin nêu ra mâu thuẫn giữa sự sung sướng hay hạnh phúc của số đông và đạo đức.
Bà viết rằng, đây là thành phố của hạnh phúc. Những người trong thành phố đang thực sự hạnh phúc. Họ thích thú với những tòa nhà tráng lệ và những dãy hàng đầy ắp thức ăn mà ai cũng có thể thưởng thức.
Một ngày lễ hội với bia ngon và những cuộc đua ngựa. Một phụ nữ lớn tuổi, nhỏ, béo và hay cười, đang đưa hoa từ giỏ ra, và những người đàn ông trẻ cao cài hoa trên mái tóc sáng chói của họ. Một đứa trẻ chín, mười tuổi ngồi ở rìa đám đông, một mình thổi sáo gỗ. Đó là một nơi huyền diệu.
Tuy nhiên, trong tầng hầm của một tòa nhà, có một căn phòng chật chội và tối tăm bị khoá trái. Một đứa trẻ bị nhốt trong đó. Nó trông khoảng 6 tuổi, nhưng thực tế, là gần 10 tuổi. Nó rất yếu ớt. Có lẽ khi sinh ra đã bị tật nguyền, hoặc có lẽ nó đã trở nên kinh tởm vì sợ hãi, suy dinh dưỡng và bị bỏ rơi.
Thỉnh thoảng, cánh cửa mở ra và mọi người nhìn vào. Đứa trẻ thường kêu lên, “Làm ơn cho tôi ra ngoài. Tôi sẽ ổn thôi!” Nhưng mọi người không bao giờ trả lời và bây giờ đứa trẻ chỉ biết thút thít. Nó gầy khủng khiếp giơ xương, sống bằng nửa bát bột ngô mỗi ngày và phải ngồi trong phân của chính nó.
Tất cả người dân Omelas đều biết nó ở đó. Một số đã đến chứng kiến; những người khác chỉ đơn thuần là biết nó ở đó. Tất cả đều biết nó phải ở đó. Một số hiểu tại sao và một số thì không, nhưng tất cả đều hiểu rằng hạnh phúc của họ, vẻ đẹp của thành phố Omelas, sự dịu dàng của tình bạn, sức khỏe của con cái họ… hoàn toàn phụ thuộc vào sự khốn khổ của đứa trẻ kia.
Đó là khế ước xã hội ở Omelas. Một đứa trẻ đau khổ khủng khiếp để những người còn lại được sung sướng. Nếu đứa trẻ được thả tự do hoặc được an ủi, Omelas sẽ bị tiêu diệt. Hầu hết mọi người đều cảm thấy kinh khủng cho đứa trẻ, nhưng sau đó họ trở lại với hạnh phúc của mình.
Những người ở Omelas có được sự hạnh phúc và sung túc trong đời sống vật chất, nhưng họ không có được sự thanh thản về mặt đạo đức và tinh thần. Do vậy, một số người không muốn trở thành một phần của khế ước xã hội đó. Họ rời bỏ Omelas; họ đi trước vào bóng đêm vô định và họ không quay trở lại.
Những ngày dịch bệnh đang xảy ra, chúng ta càng thấy sự phũ phàng của thực tế. Nhiều người đã phải chịu khó khăn hay khổ đau vì sự an toàn, sức khỏe hay hạnh phúc của những người khác hay số đông. Đây được xem là điều đương nhiên trong xã hội loài người, nhưng nó là một vấn đề tranh luận rất lớn trong triết học và đạo đức.
Gần như tất cả chúng ta, một cách mặc định hoặc hành xử theo quán tính, thường xem một số vấn đề như thế là đương nhiên. Tuy nhiên, nếu nhìn theo những lăng kính khác nhau, đặc biệt là nếu đặt mình ở phận con sâu cái kiến, hay như đứa trẻ trong căn phòng tăm tối kia, chúng ta sẽ thấy còn rất nhiều vấn đề.
Để phân tích công lý hay lẽ công bằng, trường phái triết học về vấn đề này đã đưa ra giả định rằng tất cả chúng ta đều ngu dốt (không biết gì) với thân phận con sâu cái kiến. Chỗ dựa duy nhất của chúng ta là công lý. Khi đó chúng ta sẽ thấy sự đáng sợ của quán tính vì lợi ích số đông của loài người với tên gọi là thuyết vị lợi.
Trong ngày Độc lập của Đất nước, chúng ta cùng suy ngẫm xem thế giới này, xã hội này nên được tổ chức và vận hành để số đông có được hạnh phúc mà không phải dựa trên sự khốn khổ của những người khác?
Làm sao để chúng ta không phải thấy những hàng rào kẽm ngai nhức mắt chia cắt người với người và bất kỳ lúc nào đó, chúng ta có thể phải ở bên trong với ánh đèn leo lét cô độc, không có người giúp đỡ lúc cần thiết?
Huỳnh Thế Du
